Bangladesz znamy przede wszystkim z metek przyszytych do koszulek, które kupujemy w sklepach sportowych. Jednak warto poznać ten kraj bliżej. Jest on bowiem najbardziej narażony na skutki zmiany klimatu i jednym z największym biorców funduszy pomocowych, przeznaczanych na działania adaptacyjne. Jak radzi sobie ten najbiedniejszy kraj świata ze zmianami klimatycznymi i przystosowaniem się do nich?

Bangladesz liczy 144 tys. km². W 2010 roku szacowano, że w Bangladeszu mieszka 162 milionów ludzi, utrzymuje się tam również wysoki przyrost naturalny. To kraj rolniczy, słabo rozwiniętym, o znacznym przeludnieniu, cierpiącym na deficyt żywnościowy, który potęgują nawiedzające kraj klęski żywiołowe. Rozwój gospodarczy częściowo opiera się na kredytach Banku Światowego, a także darowiznach ze Stanów Zjednoczonych i krajów Organizacji Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC)^[1]. Mimo że około 45% mieszkańców kraju zatrudnionych jest w rolnictwie, to ponad połowa PKB Bangladeszu pochodzi z sektora usług. Sektor produkcyjny zdominowany jest przemysł tekstylny. Odzież stanowi aż 80% wielkości bangladeskiego eksportu. Budżet Bangladeszu zasilany jest również przez transfery pieniężne od pracowników pracujących za granicą^[2].

Bangladesz jest krajem wybitnie nizinnym z bogatą siecią rzeczną (głównie liczne ramiona Gangesu i Brahmaputry) o typowo zwrotnikowym, wilgotnym klimacie. Pierwotne, duże obszary lasów monsunowych w wyniku rabunkowej gospodarki są w chwili obecnej mocno zdegradowane i obejmują jedynie niecałe 14% powierzchni kraju – głównie na obszarach górskich. Jest to również kraj, najbardziej dotknięty przez zmiany klimatyczne^[3].

Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (IPCC) w ogłoszonym Czwartym Raporcie (AR4) jednoznacznie stwierdza, że „efekt cieplarniany” będzie objawiał się zwiększeniem liczby powodzi, fal ciepła i pożarów lasów^[4], co stanie się również w Bangladeszu. Zakłada się, że podniesienie poziomu wody o 1 metr spowodowałoby zalanie 1/5 terytorium kraju^[5].

Problemy społeczne spowodowane klęskami żywiołowymi

Przyjmuje się, że jeżeli w najbliższym czasie nie zostaną podjęte zdecydowane działania, na terenie Bangladeszu dojdzie do zmniejszenia dostępności wody zdatnej do użytku, głównie w dorzeczach Gangesu i Brahmaputry, zwiększy się zagrożenie powodziami, zwłaszcza ze strony wód morskich; wzrośnie też zagrożenie suszami, powodującymi wzrost zachorowalności i śmiertelności w związku z rozprzestrzeniającą się biegunką^[6].

W najbliższej przyszłości jednym z najbardziej odczuwalnych skutków zmian klimatu w Bangladeszu będzie nasilający się problem głodu. Kraje, które w chwili obecnej mają problemy z zapewnieniem swoim obywatelom odpowiedniej ilości wyżywienia, to również kraje, które najbardziej odczują skutki zmian klimatu. Przyjmuje się, że część upraw hodowanych na świecie jest na tyle podatna na wzrost temperatur oraz na nieprzewidywalne warunki pogodowe, że plony zależne od deszczu mogą spaść do roku 2020 nawet o połowę. Można więc stwierdzić, że skutkami zmian klimatu w krajach słabo rozwiniętych będą: głód, choroby oraz migracja ludności z zagrożonych terenów, co również dotyczy Bangladeszu^[7].

Średnio z powodu cyklonów zostają przesiedlone 3 miliony osób, powodzi – 39 milionów, erozji rzecznych – 50 tysięcy, a suszy – 5 milionów. W przyszłości, w związku ze wzrostem wysiedlana ludności Bangladesz będzie narażony na spadek rozwoju społecznego i gospodarczego. Zakłada się, że ze względu na powodzie, susze i cyklony do roku 2020 zostanie przesiedlonych 78 milionów osób.^[8]

Spowodowało to konieczności zainwestowania przez rządu tego kraju ponad 10 miliardów dolarów w ciągu ostatnich 35 lat w różnego rodzaju zabezpieczenia przed klęskami żywiołowymi. Inwestycje te obejmują system wczesnego ostrzegania przed powodziami, sztormami i cyklonami, przygotowujący ludność na wypadek katastrof oraz podniesienie ponad poziom wody większości dróg oraz autostrad. Ponadto na przestrzeni ostatnich lat zostały wdrożone programy adaptacyjne do zmian klimatu oraz rozwinięte działania w celu wprowadzenia gospodarki niskoemisyjnej^[9].

Świadomość zagrożenia niekorzystnymi wpływami zmian klimatu pojawiła się dość wcześnie wśród władz bangladeskich w porównaniu do innych krajów najbiedniejszych i zagrożonych zmianami klimatu. Temat skutków zmian klimatu w Bangladeszu funkcjonuje już od lat 80. XX wieku. Jednak mimo udowodnionego wpływu zmian klimatu i zaleceń naukowców dotyczących podjęcia działań adaptacyjnych w Bangladeszu wciąż brakuje zdecydowanych inicjatyw związanych z adaptacją do zmian klimatu. Co prawda, przez ostanie 30 lat rząd Bangladeszu zainwestował 10 miliardów dolarów na działania mające chronić kraj przed wpływem ekstremalnych zjawisk klimatycznych, jednak są to działania niewystarczające.

W 2005 roku został przygotowany Narodowy Plan na rzecz Adaptacji (The National Adaptation Programme of Action, NAPA). Jego autorem jest Ministerstwo Środowiska i Lasów, jednak jego wejście w życie jest stosunkowo mało skuteczne.

W 2010 roku Global Climate Risk Index^[10] wskazał, że 8241 ludzi zmarło w Bangladeszu z powodu zmian klimatu w latach 1990–2008. Koszt szkód spowodowanych efektami zmian klimatu oszacowany został na 2,2 miliardów dolarów rocznie, zaś spadek PKB wyniósł 1,81%^[11].

W 2009 roku rząd Bangladeszu przyjął Strategię Walki ze Zmianami Klimatu i Plan Działań (Bangladesh Climate Change Strategy and Action Plan, BCCSAP). Ocenia się, że na realizację planu trzeba przeznaczyć około 5 miliardów dolarów. Aby plan mógł być w pełni zrealizowany, potrzebna jest finansowa pomoc zewnętrzna, tak aby nie zaniechać celów rozwojowych, przesuwając fundusze z realizacji tych celów na pomoc adaptacyjną do zmian klimatu.

Plan działań identyfikuje najważniejsze kierunki, w których implementowane będą działania związane z adaptacją i przeciwdziałaniem zmianom klimatu. Są to: bezpieczeństwo żywnościowe, polityka społeczna i zdrowia, zarządzanie sytuacjami kryzysowymi, infrastruktura, badania, rozwój niskoemisyjny, budowa kapitału społecznego i wzmocnienie instytucji.

Polityka związana ze zmianami klimatu i adaptacją do nich wdrażana i nadzorowania jest głównie przez Ministerstwo Środowiska i Lasów oraz Ministerstwo Zasobów Wodnych. Działania te mają charakter międzysektorowy i wymagają współpracy wielu instytucji, dlatego w tym celu w każdym ministerstwie w Bangladeszu utworzono stanowisko dotyczące wdrażania polityki związanej ze zmianami klimatu.

W większości działania proklimatyczne są niewystarczające z uwagi na rosnącą liczbę ludności oraz powiększający się zakres problemów związanych ze zmianami klimatu w Azji Południowej.

Większość projektów na rzecz adaptacji do zmian klimatu finansowana jest poprzez agendy rządowe, ale fundusze pochodzą głównie ze źródeł zewnętrznych: z pomocy bilateralnej i multilateralnej. Największe zaangażowanie finansowe w działania proklimatyczne w Bangladeszu mają: Australia, Dania, Unia Europejska, Niemcy, Norwegia, Szwecja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone, Azjatycki Bank Rozwoju, Global Environmental Facility (GEF) i Bank Światowy. Fundusze pochodzące od dawców pomocy są alokowane w specjalnie powstałych Bangladesh Climate Change Trust Fund (BCCTF) oraz Bangladesh Climate Change Resilience Fund (BCCRF). Są to główne instrumenty finasowania polityki pro klimatycznej realizowanej przez Bangladesz.

 W latach 2009–2012 rząd przeznaczył 350 milionów dolarów na rzecz projektów proklimatycznych. W ramach tych funduszy 107 dostało dofinansowanie^[12].

Trzeba również nadmienić, że Bangladesz jako pierwszy wśród krajów rozwijających się przygotował Narodowy Plan na rzecz Przeciwdziałania Zmianom Klimatu i Plan Działań (National Climate Change Strategy and Action Plan) w 2008 roku. Na realizację planu przeznaczono 200 milionów dolarów z budżetu Bangladeszu na działania adaptacyjne w latach 2009–10 i 2010–11^[13].

Większości projektów realizowanych w tej chwili w Bangladeszu ma na celu ograniczenie ryzyka związanego ze zmianami klimatu na różnych poziomach.

Realizowane są one poprzez tworzenie odpowiednich przepisów prawnych, budowę infrastruktury zapobiegającej np. powodziom, zalewaniu lądu przez wody nabrzeżne czy budowę wodociągów. Oprócz projektów o dużej skali i zaangażowaniu olbrzymich środków w Bangladeszu działa mnóstwo lokalnych organizacji pozarządowych, wspieranych ze środków zagranicznych. Skupiają się one głównie na poprawie życia najbiedniejszych mieszkańców Bangladeszu oraz ograniczeniu wpływu zmian klimatu na życie ludności. Przykładowo realizowane są spotkania, na których omawia się zmiany klimatu i ich wpływ na Bangladesz oraz funkcjonowanie lokalnej społeczności. Organizacje wspierają budowę systemu samopomocy i wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami wynikającymi ze zmian klimatu.

Analizując projekty realizowane w Bangladeszu widać, że ich priorytetem jest wypracowanie metod zarządzania ryzykiem katastrof naturalnych (disaster risk management). Wynika to zarówno z wytycznych organizacji międzynarodowych (np. Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, UNDP), jak i celów wskazywanych przez dawców pomocy finansowej. Inwestowanie w zarządzanie ryzykiem katastrof naturalnych znacznie ogranicza poziom potrzebnej pomocy humanitarnej w sytuacji, kiedy taka katastrof się zdarzy.

Jak podają statystyki, każdy dolar wydany na przygotowanie się do katastrofy naturalnej oszczędza około 7 dolarów wydanych na odbudowanie strat ekonomicznych wynikających ze skutków katastrof naturalnych^[14].

Przykładem projektu, gdzie główny nacisk kładzie się na zarzadzanie ryzykiem katastrof naturalnych, był realizowany w latach 2008-2009 projekt rządu duńskiego, a implementowany lokalnie przez organizację ActionAiD Bangladesh. Jego celem było wzmocnienie lokalnej ludności w radzeniu sobie ze zmianami klimatu, poznanie problemów najbiedniejszych w obliczu zmian klimatu i wypracowaniu różnych opcji radzenia sobie ze skutkami zmian klimatu w Bangladeszu^[15].

                Kolejnym priorytetem projektów mających na celu adaptację do zmian klimatu
w Bangladeszu jest dostarczanie i zarządzanie dystrybucją świeżej wody. Problem dostępu do wody pitnej wynika nie tylko z braku infrastruktury takiej jak wodociągi, lecz również z ciągle rosnącej liczby populacji i rozwijającego się przemysłu. W Bangladeszu brakuje badań na temat zasobów wody pitnej (brak map dotyczących źródeł wód gruntowych). Celem projektów jest opracowanie dokumentacji dotyczącej wód gruntowych oraz wypracowanie planów zarządzania wodą, również w czasie katastrof naturalnych^[16].

                Rolnictwo to kolejny priorytet projektów proklimatycznych w Bangladeszu. Projekty te realizowane są głównie na terenach zagrożonych suszą i terenach nadmorskich. Ich celem jest dostarczenie ludności wiedzy oraz sposobów radzenia sobie ze zmianami klimatu w dziedzinie uprawy roślin, chowem zwierząt, i gospodarką leśną. Fundatorem tego typu projektów jest gównie Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa^[17].

Ochrona środowiska i bioróżnorodności oraz zarządzanie strefą przybrzeżną są kolejnym priorytetem z najczęściej pojawiających się w projektach proklimatycznych.
Tego typu projekty skupiają się głównie na budowaniu kompetencji pracowników związanych z ochroną środowiska w odniesieniu do zmian klimatu, budowaniu strategii funkcjonowania obszarów stref chronionych, oraz tworzenia zaplecza technicznego oraz strategii adaptacyjnych dla środowiska naturalnego w Bangladeszu^[18].

Odbiorcą wielu projektów proklimatycznych są władze i instytucje Bangladeszu. Fundatorzy przeznaczają pieniądze na zwiększanie kompetencji urzędników w zarządzaniu projektami i polityką proklimatyczną.

Bangladesz jest również zaangażowany w projekty, które swoim zasięgiem obejmują cały region Azji Południowej, a także tereny transgraniczne. Ciekawym przykładem tego typu programu jest Protection of Sustainable Policy Initiatives in the Management of Natural Resources in the Hindu Kush Himalayas^[19]. Jego celem wzmocnienie roli Międzynarodowego Centrum na rzecz zintegrowanego Rozwoju Górskiego, które służyć ma jako instytucja wspierająca i wdrażająca wspólnie wypracowane przez państwa regionu strategie na rzecz adaptacji do zmian klimatu. Zadaniem w ramach projektu jest zbieranie danych dotyczących problemów klimatycznych w tym dotyczących gospodarki leśnej. W projekt jest zaangażowanych kilka państw regionu: Afganistan, Bangladesz, Butan, Chiny, Indie, Tajlandia, Nepal i Pakistan. Funduszy na ten projekt pochodzą z Ministerstwa Współpracy
i Rozwoju Niemiec.

 Międzynarodowa pomoc rozwojowa dla Bangladeszu w liczbach

Jak podają analitycy Banku Światowego, w roku rozrachunkowym 2012–2013 rządy państw i instytucje międzynarodowe przeznaczyły na pomoc dla Bangladeszu ponad 2,78 miliardów dolarów^[20]. Pomoc zewnętrzna netto wyniosła 1,88 miliarda dolarów, z czego 889,5 milionów dolarów zostało przeznaczonych na spłatę odsetek i spałę zobowiązań^[21]. Jak wynika z wyliczeń ministerstwa Finansów Bangladeszu, 20 milionów dolarów przeznaczono na pomoc żywnościową, a resztę na pomoc rozwojową. Według Banku Światowego 620 milionów dolarów zostało rozdystrybuowanych na inne projekty, zaś władze w Dhace wyliczają, że 36 projektów, wartych 4,5 miliardów dolarów, jest finansowanych właśnie przez Bank Światowy^[22].

Biorąc pod uwagę wszystkie projekty, w których pojawia się działanie proklimatyczne, w latach 2011-2012 w Bangladeszu przeznaczono na nie 3,428 miliardów dolarów^[23].

Jak wynika z analizy danych, ok., 3–4% PKB Bangladeszu przeznaczane jest na działania proklimatyczne. Te dane uwzględniają fundusze pochodzące zarówno z budżetu narodowego, jak i ze środków pomocy zewnętrznej. Trzeba jednak zauważyć, że jeśli chodzi o wkład w działania proklimatyczne, pochodzi on w większości od instytucji zewnętrznych^[24].